როგორ ცვლის ზანგეზურის დერეფანი სამხრეთ კავკასიის სატრანზიტო რუკას

2021 წელს თურქულენოვანი საბჭოს VII სამიტზე აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ალიევმა განაცხადა, რომ ისინი გახსნიდნენ ზანგეზურის დერეფანს, სომხეთს კი, წინააღმდეგობის შემთხვევაში, ძალის გამოყენებით დაემუქრა.

ამავე წელს აზერბაიჯანმა და თურქეთმა ხელი მოაწერეს შუშის დეკლარაციას სამხედრო თანამშრომლობისა და ახალი სატრანსპორტო გზების შექმნაზე, რაც ზანგეზურის დერეფნის გახსნას ითვალისწინებს. 2023 წლიდან კი, ყარაბაღის ომის დასრულების შემდეგ, სამშვიდობო მოლაპარაკებები ზანგეზურის საკითხზე შეთანხმებასაც მოიცავს. ბუნებრივია, ჩნდება კითხვა, ხომ არ იქნება იგი საქართველოზე გამავალი შუა დერეფნის ალტერნატიული მარშრუტი და ხომ არ გამოიწვევს ეს სამხრეთ კავკასიის რეგიონში ტვირთნაკადების სხვანაირად განაწილებას და საქართველოს როლის შესუსტებას? ამ ბლოგში განვიხილავთ ზანგეზურის დერეფნის პოტენციალს და საქართველოსთვის სამომავლო პერსპექტივებს.

ზანგეზურის დერეფნის გეოპოლიტიკა

ზანგეზურის დერეფანი ხუთი დამოუკიდებელი მონაკვეთისგან შედგება, საიდანაც ყველაზე პრობლემული 45 კილომეტრიანი მონაკვეთი ირანის საზღვრათან ახლოს, სომხეთის ტერიტორიაზეა განლაგებული. საბჭოთა კავშირის დროს დერეფანს რეგიონის ქვეყნებისთვის მნიშვნელოვანი სატრანსპორტო ფუნქცია ჰქონდა, 90 წლებიდან კი, ყარაბაღის კონფლიქტის გამოღვიძების შემდეგ, დერეფანი ჩაიკეტა. ყარაბაღის მესამე ომის დასრულების შემდეგ, აზერბაიჯანმა და თურქეთმა დერეფნის გახსნაზე დაიწყეს საუბარი. დერეფანი აზერბაიჯანს მისგან მოწყვეტილ ნახიჩევანის ავტონომიურ რესპუბლიკასთან, იქიდან კი თურქეთთან აკავშირებს.

აზერბაიჯანმა და თურქეთმა შეთანხმება დადეს, რომელიც ამ უკანასკნელის გაზის ქსელს ნახიჩევანთან დააკავშირებს, აზერბაიჯანს კი ეს ქსელი თურქეთის ტერიტორიით ევროპაში გაზის ექსპორტის გაზრდის შესაძლებლობას აძლევს. რუსეთის დასანქცირების შემდეგ ევროპაშიც იზრდება მოთხოვნა აზერბაიჯანულ ბუნებრივ აირზე - 2027 წლამდე ქვეყანამ ევროპაში გაზის ექსპორტი უნდა გააორმაგოს. დერეფნის ამოქმედება რუსეთის ინტერესებშიც შედის - ქვეყანა ირანსა და თურქეთს აზერბაიჯანის გზით დაუკავშირდება. ამავდროულად, რუსეთი და ირანი სავაჭრო კავშირების გამყარებაზე მუშაობენ. მეტიც, რადგან სომხეთში სარკინიგზო ხაზს რუსული კომპანია Russian Railways ფლობს, მის ინტერესებში ბაქო-თბილისი-ყარსის ნაცვლად, ტვირთების სომხეთის გავლით გადატანა შედის. რუსეთისთვის დერეფანი ასევე მოხერხებულ სარკინიგზო წვდომასაც ნიშნავს თურქეთისა და ირანის ბაზრებზე - ეს სავსებით შეესაბამება რუსეთის ინტერესებს, სხვადასხვა დერეფნების საშუალებით განავითაროს ჩრდილოეთ-სამხრეთის სატრანსპორტო ღერძი. დეფერნის ამოქმედება ასევე შედის ცენტრალური აზიის ხუთეულის გეოეკონომიკურ ინტერესებშიც - ქვეყნებისთვის თურქეთის გავლით ევროპულ სივრცესთან დამაკავშირებელი სატრანსპორტო მარშრუტი იქმნება. პროექტი არასახარბიელოა ირანისთვის, რომელიც, დერეფნის ამოქმედების შემთხვევაში, სომხეთთან ფიზიკურ კავშირს კარგავს. ირანის პრეზიდენტმა 2023 წელს განაცხადა, რომ დერეფანი ნატოს საყრდენი იქნებოდა და რეგიონის ქვეყნების ეროვნულ უსაფრთხოებას დააყენებდა რისკის წინაშე. ნახიჩევანთან სატრანსპორტო კავშირების გახსნის შემდეგ დაზარალდება ირანის ეკონომიკური ინტერესებიც - აზერბაიჯანი ნახიჩევანს გაზს ირანის გავლით აწვდის, რომელიც მომსახურების საფასურის სახით აზერბაიჯანული ტრანზიტის 15%-ს იღებს. დერეფნის გახსნით აზერბაიჯანს ექნება შესაძლებლობა, ირანის გარეშე უზრუნველყოს გაზის ნახიჩევანში, შემდეგ კი თურქეთსა და ევროპაში ტრანსპორტირება. თურქეთს რაც შეეხება, იგი ირანიდან აზერბაიჯანულ გაზს 45%-ით ძვირად ყიდულობს, დერეფნის გახსნით კი ეს შუამავლობაც აღარ გახდება საჭირო. დერეფნის გახსნას არც სომხეთი უჭერს მხარს, რომელსაც ზანგეზურით გადატანილი ტვირთებზე კონტროლის დათმობა არ უნდა, აზერბაიჯანისთვის კი ეს ზედამხედველობა მიუღებელია. რადგან ამ ორ მხარეს ზანგეზურის დერეფანზე შეთანხმების მიღწევა ძალიან უჭირს, აშშ-მ სომხეთს დერეფნის 100 წლით იჯარით აღება შესთავაზა. სუვერენიტეტის დაკარგვის შიშით, სომხეთმა ამ შეთავაზებაზე უარი განაცხადა. ამის მიუხედავად, აღსანიშნავია, რომ მარშრუტის ამოქმედება სომხეთისთვისაც მომგებიანი იქნება, რომელიც ასევე მნიშვნელოვან სატრანზიტო ქვეყანად გადაიქცევა. მეტიც, მას ექნება შესაძლებლობა, დაამყაროს სარკინიგზო კავშირები ირანთან და აზერბაიჯანის გავლით შეიძინოს უსაფრთხო სახმელეთო კავშირი რუსეთთან, რომელთანაც მაღალი სავაჭრო ბრუნვა აქვს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აზერბაიჯანი ინტენსიურად წარმართავს სამშენებლო სამუშაოებს დერეფნის მომიჯნავე მონაკვეთებზე, თუმცა ზანზეგურის მონაკვეთზე სომხეთს ამ მიმართულებით ნაბიჯები არ გადაუდგამს.

საქართველოს როლი და ალტერნატივები

თურქეთი ზანგეზურის დერეფანს ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის რკინიგზის ალტერნატივად არ მიიჩნევს. ნახიჩევანის გავლით აზერბაიჯანს ნებისმიერი ტვირთნაკადის დივერსიფიცირების შესაძლებლობა ეძლევა — ქვეყანას შეეძლება ტვირთნაკადი ან შუა დერეფნით მიმართოს, ან ზანგეზურის დერეფნით, მისთვის მისაღები სატარიფო ინსტრუმენტების გამოყენებით. შესაბამისად, აზერბაიჯანი ახალ დერეფანს განიხილავს არა როგორც შუა დერეფნის ალტერნატივას, არამედ როგორც ურთიერთშემავსებელ ორ დერეფანს. მეზობელი ქვეყანა დერეფნის პროექტს საქართველოს პორტებში ინვესტირების შესაძლებლობასთან ერთად განიხილავს. ალიევის თქმით, დერეფნის ამოქმედება, ბაქო-თბილისი-ყარსის სარკინიგზო მარშრუტის ექსპლუატაციასთან ერთად, დამატებით შესაძლებლობებს გააჩენს სატვირთო მიმოსვლის გაზრდისთვის. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს პორტებში ტვირთბრუნვის გაზრდა ქვეყნისთვის სასარგებლო იქნება, ზანგეზურის დერეფანი არაერთ რისკსაც წარმოშობს და მკვეთრად ცვლის რეგიონის სატრანსპორტო რუკას. ცალსახაა, რომ ზანგეზურის დერეფნის პროექტის განხორციელება საქართველოს, როგორც სატრანზიტო ქვეყნის როლის შესუსტებას გამოიწვევს. დერეფნის ამოქმედებით საქართველო დაკარგავს ნავსადგურებისა და რკინიგზის საშუალებით რუსეთ-სომხეთის ნავთობპროდუქტების ძირითად ტრანზიტს. საავტომობილო ნაკადის რუსეთიდან აზერბაიჯანის გავლით სომხეთში გადაზიდვის ალტერნატივის შემთხვევაში, მიმზიდველობას კარგავს საქართველო-რუსეთის დამაკავშირებელი საავტომობილო მაგისტრალისა და ყაზბეგი-ლარსის გვირაბის მშენებლობის პროექტიც. სატრანსპორტო დერეფნის კვლევითი ცენტრის მიხედვით, ზანზეგურის დერეფნის ამოქმედება რეგიონში მხოლოდ საქართველოს დააზარალებს, თუმცა ეს საშიშროება უახლოესი 5 წლის განმავლობაში არ გვემუქრება. ამიტომ, ამჯერად საქართველომ უნდა გამოიყენოს შანსი, შუა დერეფნის პოტენციალის ზრდის ფონზე მნიშვნელოვანი სარგებელი მიიღოს და მაქსიმალურად ეცადოს ქვეყნის ტერიტორიაზე უსაფრთხო სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბებას. მიუხედავად არსებული რისკებისა, საქართველო ჯერ კიდევ ინარჩუნებს შანსს, გააძლიეროს შუა დერეფანი და თავი დაიმკვიდროს, როგორც სტაბილურმა და ეფექტიანმა სატრანზიტო ჰაბმა რეგიონში.

🤝 პოლარისი - თქვენი სანდო პარტნიორი

კომპანია პოლარისი გთავაზობთ ყველა ტიპის გადაზიდვას: საზღვაო, სარკინიგზო და სახმელეთო. ჩვენ უზრუნველვყოფთ როგორც სრული, ასევე არასრული კონტეინერების გადაზიდვას და ვთავაზობთ იურიდიულ კონსულტაციასაც. დაგვიკავშირდით დღესვე, რომ მიიღოთ უსაფრთხო, გამართული და დროული სერვისი პროფესიონალებისგან!